Çanakkale İli Biga İlçesi Pomak El Dokumaları

Fotoğraf: Hüseyin AŞKI-Sarısıvat Köyü 

Çanakkale ilinin Biga ilçesi, Bulgaristan'dan göç ederek bölgenin dağlık kesimlerine yerleşen Pomak Türklerine ev sahipliği yapmaktadır. Pomak Türkleri, miladi 916'dan itibaren Orta Asya'dan ayrılıp Ukrayna ve Romanya üzerinden Balkanlar'a ulaşan Kuman Türkleri olarak bilinmektedir. Balkanlar'da bulundukları bölgelerde kendilerine "Pomagaç" (yardımcı) adı verilmiş, bu sözcük zamanla "Pomak" şekline dönüşmüştür. Pomaklar, gerçekleştirmiş oldukları göçler sırasında kültürlerini, dillerini, geleneklerini ve el sanatlarından biri olan dokumacılığı hem Bulgaristan'da hem de Türkiye'de yerleştikleri bölgelerde yaşatmayı sürdürmüşlerdir.

Bugün Biga çevresi Pomak köylerinde (Işıkeli, Kaynarca, Ilıcabaşı, Elmalı vb.) el dokumaları üretilmektedir. Bu dokumalar, hammaddelerine, boyutlarına, tiplerine, örgü tekniklerine, renk ve desenlerine göre çeşitlenerek farklı kullanım alanları bulmaktadır.

Dokumaların Yapısal ve Teknik Özellikleri

Pomak el dokumaları, genellikle iki gücü ve iki ayaklı kamçısız tezgâh kullanılarak üretildiği için yalnızca bezayağı (plain weave) tekniğinde elde edilmektedir. Bezayağı dokuma tekniği, desenli veya desensiz çeşitlerinin her üç grubunda da yoğun şekilde kullanılmaktadır.

Hammadde Kullanımı:

Eski dokuma örnekleri incelendiğinde yün, kıl ve pamuk ipliğinin yoğun olarak kullanıldığı görülmektedir. Özellikle elbiselik kumaşlar, çeşitli örtüler ve yer yaygılarında yün ve yapağı kullanımı dikkat çekicidir. Yün eğirme işleminde "öreke" (Pomakça: "furka") adı verilen araçtan yararlanılmaktadır. Pamuk lifleri ise hijyenik özelliği, yıkanmaya dayanıklılığı ve yüksek nem tutabilme yeteneği gibi nedenlerle tekstil hammaddesi olarak önemlidir ve bugün Pomak köylerinde çözgü ipliği olarak ya da bazı dokumaların özelliğine göre atkı ipliği olarak uygulanmaktadır.

Yörede, pamuk veya yün çözgü üzerine keçi kılıyla yapılan dokumalar sıcak tutma özelliği nedeniyle çoğunlukla "kepenek" ve "yer yaygısı" olarak kullanılmaktadır. Yün ile elde edilen aba türündeki kumaşlar siyaha boyanarak giysilerde kullanılırken, kaba yünlüler yaygı olarak değerlendirilmektedir.

Sentetik İpliklerin Yaygınlaşması:

Günümüzde, Pomak el dokumaları genellikle sentetik ipliklerle üretilmektedir,. Sentetik iplikler, doğal liflerden daha fazla esnekliğe, düşük nem çekme özelliğine, hafifliğe, kolay temizlenme ve çabuk kuruma gibi olumlu özelliklere sahip olması sebebiyle tercih edilmektedir. Ayrıca sentetik iplikler, kullanımı kolay ve ucuz olduğundan ilçe merkezinden istenilen renklerde temin edilebilmekte ve bu sayede yörede ayrıca boyama işlemi yapılmamaktadır,. Sentetik iplikler atkı ve desenlerde kullanılmakta, bazı dokumalarda ise çözgü iplikleriyle birlikte tüm yüzeyde uygulanmaktadır.

Boyutlar ve Renk/Desen Özellikleri:

Pomak el dokumalarının enleri genellikle 40-75 cm genişliğinde olmakla birlikte, en çok 100 cm'e kadar dokumalar yapılmaktadır,. Dokumaların boyları, kullanım yeri ve ürünün özelliğine göre değişebilmektedir. Yatak örtüsü gibi geniş yüzey gerektiren ürünler, aynı uzunluktaki dokumaların yan yana getirilerek elle ve özenle dikilmesiyle (ortadan dikişli olarak) hazırlanır.

Dokumalarda pastel renklere rastlanmaz; çözgü ipliklerinde ve atkı sıralarında oldukça çok sayıda canlı renk kullanılmaktadır,. En ağırlıklı renkler kırmızı ve pembe olup, bunların dışında mor, mavi, yeşil, sarı, bordo, kahverengi, siyah, beyaz ve lacivert gibi renkler de yer almaktadır. Bazı örneklerde simli iplikler de görülebilmektedir.

Desenler genellikle çizgili-kareli (ekose) tiptedir. Desenli çeşitler; dikey çizgili, yatay çizgili veya bu çizgilerin kesişiminden oluşan üçgen, dörtgen vb. geometrik desenler olmak üzere üç ana grupta incelenmektedir.

• Çizgili Dokumalar (Dikey/Yatay): Genellikle seccâde, cacala, yolluk, başörtüsü ("karpa"), entari ve elbiselik kumaşlarda kullanılmaktadır.

• Ekose Desenler: Belirli bir renk düzeninde hazırlanan çözgü iplikleri üzerine, yine belli renk düzeni içinde atkı ipliklerinin sıralanmasıyla oluşturulur. Ekose desenli kumaşlar çoğunlukla yer yaygısı, yastık, sofra bezi, heybe, önlük, yatak ve yüklük örtüsü gibi yerlerde kullanılmaktadır.

Mevcut Durum ve Koruma Zorlukları

Günümüzde sentetik ipliklerle üretilen bu dokumalar; yaygı, giysi ve çeşitli yerlerde süsleyici unsur olarak örtü niteliğinde değerlendirilmeye devam etmektedir,. Ancak, Pomak el dokumaları, üretimin uzun, zor ve pahalıya mal olması, yeni ve modern alanlara yönelinmesi gibi nedenlerle eskisi kadar çok üretilmemekte ve kullanım alanları ile talebi azalmaktadır. Bu durum, Pomak el dokumalarının yok olma aşamasına gelmesine yol açmıştır.

Bu makale Hemşehrimiz Fatma Nur BAŞARAN 'nın  Gazi Üniversitesi Meslekî Eğitim Fakültesi El Sanatları Eğitimi Bölümü öğretim Görevlisi iken hazırlamış olduğu eserinden faydalanılarak hazırlanmıştır. ( Kıymetli hemşehrimiz günümüzde Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi Sanat Ve Tasarım Fakültesi, Tekstil Tasarımı Bölümü, Tekstil Tasarımı Anabilim Dalında Prof.Dr olarak görevine devam etmektedir.

Kaynaklar :
https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/687969
https://avesis.hacibayram.edu.tr/fatma.basaran/yayinlar