Kepez Konserve Fabrikası: Köylü Sermayesiyle Kurulan Bir Kırsal Kalkınma Modeli
Özet
Çanakkale’nin Kepez beldesinde (eski adıyla Kepez Köyü) 1950’li yıllarda kurulan Kepez Meyve Sebze İstihsal ve Konservecilik Türk Anonim Şirketi ve bu şirket bünyesinde faaliyete geçen Kepez Konserve Fabrikası, Türkiye’de köylü sermayesiyle kurulan ilk anonim şirket yapılı sanayi girişimlerinden biridir. Bu çalışma; fabrikanın kuruluş sürecini, hukuki altyapısını, üretim faaliyetlerini, birleşme ve tasfiye aşamalarını ve Kepez’in sosyo-ekonomik dönüşümüne olan etkilerini, arşiv belgeleri, resmî kayıtlar ve sözlü tarih tanıklıkları ışığında ele almaktadır.
1. Giriş
Çanakkale’nin Kepez beldesinde (eski adıyla Kepez Köyü) kurulan Kepez Konserve Fabrikası, Türkiye’de köylü sermayesiyle hayata geçirilen en erken anonim şirket yapılı sanayi girişimlerinden biridir. 1950’li yıllarda Kepez ve çevresinde domates başta olmak üzere sebze ve meyve üretimi hızla artmış; ancak bu ürünlerin pazarlanması ve gerçek değerinde değerlendirilmesi ciddi bir sorun olarak ortaya çıkmıştır. Yakın çevredeki konserve fabrikalarının üreticilere dayattığı düşük alım fiyatları, Kepez köylülerini kendi ürünlerini işleyecekleri bağımsız bir sanayi tesisi kurma fikrine yöneltmiştir.
Bu girişimin öncülerinden biri Hüseyin Akif Terzioğlu olmuş; Kepez’in ileri gelenleriyle birlikte, köylülerin tamamına yakınının maddi ve manevi katkısıyla bir anonim şirket kurulması yoluna gidilmiştir. Böylece yalnızca bir fabrika değil, aynı zamanda köylünün üretimden kâra ortak olduğu özgün bir kalkınma modeli ortaya çıkmıştır.
2. Şirketin Kuruluşu ve Hukuki Altyapı
2.1. Bakanlar Kurulu İzni
Dönemin yürürlükte bulunan 865 sayılı Ticaret Kanunu uyarınca, Kepez Meyve Sebze İstihsal ve Konservecilik Türk Anonim Şirketi’nin kuruluşu yalnızca ortakların iradesiyle mümkün değildi. Şirketin tüzel kişilik kazanabilmesi için İcra Vekilleri Heyeti’nin (Bakanlar Kurulu) izni, mahkeme tasdiki, ticaret siciline tescil ve ilan işlemlerinin tamamlanması gerekiyordu. Bu sistem, devletin anonim şirket kuruluşlarını doğrudan denetlediği bir “hükümet ruhsatı” mekanizmasına dayanıyordu.
Bu çerçevede, Kepez Meyve Sebze İstihsal ve Konservecilik Türk Anonim Şirketi’nin kuruluşuna, Bakanlar Kurulu’nun 18 Temmuz 1956 tarih ve 4/7691 sayılı kararı ile izin verilmiştir. Kararnamede, 865 sayılı Ticaret Kanunu’nun 280. maddesine açıkça atıf yapılmakta olup; dönemin Cumhurbaşkanı Celal Bayar, Başbakan Adnan Menderes ve tüm Bakanlar Kurulu üyelerinin ıslak imzaları yer almaktadır.
2.2. Kuruluş Bilgileri
Kararnameye göre şirketin temel nitelikleri şu şekildedir:
Şirket unvanı: Kepez Meyve Sebze İstihsal ve Konservecilik Türk Anonim Şirketi
Merkez: Çanakkale – Kepez
Amaç: Bir konserve tesisi kurmak
Sermaye: 80.000 Türk Lirası
Süre: 50 yıl
Kuruluş şartı: Sermayenin dörtte birinin bankaya yatırıldığının belgelendirilmesi
Kuruluş sermayesi, her biri 100 TL nominal değere sahip 800 adet nama yazılı hisseden oluşmuştur.
2.3. Tescil ve İlan
Çanakkale Asliye Ticaret Hâkimliği’nin 11 Eylül 1956 tarih ve 336 sayılı kararı doğrultusunda hazırlanan 74 maddelik şirket ana sözleşmesi, Çanakkale Ticaret Sicil Memurluğunda 27 Eylül 1956 tarihinde 2234 sicil numarasıyla tescil edilerek Türkiye Ticaret Sicili Gazetesi’nde ilan edilmiştir. Bazı sicil kayıtlarında şirketin ticaret sicil numarasının 199 olarak da geçtiği görülmektedir.
3. Kepez Konserve Fabrikasının İnşası ve Açılışı
Kepez Konserve Fabrikası’nın temeli, Başbakan Adnan Menderes’in Çanakkale ziyareti sırasında 27 Temmuz 1957 tarihinde atılmıştır. İnşaat çalışmaları Aralık 1958’de tamamlanmış; makinelerin montajının ardından tesis 1959 yılında üretime geçmiştir.
Fabrikanın resmî açılışı, Çanakkale Milletvekili ve Dışişleri Bakanı Fatin Rüştü Zorlu tarafından gerçekleştirilmiştir. Açılış, yalnızca Kepez için değil, Çanakkale genelinde de sanayileşme açısından önemli bir dönüm noktası olmuştur.
4. Üretim Yapısı ve Kapasite
Fabrika, ilk aşamada günde 50.000 kg domates işleme kapasitesiyle faaliyete başlamış; kısa süre içinde bu kapasite 80.000 kg’a çıkarılmıştır. Başlangıçta yalnızca domates salçası üretilirken, ilerleyen yıllarda kapasite ve ürün yelpazesi genişletilmiştir.
4.1. Üretilen Başlıca Ürünler
Fabrikada piyasa koşullarına ve taleplere göre şu ürünler üretilmiştir:
Domates salçası
Bamya, bezelye ve barbunya konserveleri
Yaprak sarma
Fasulye pilaki
Biber dolması
Yağlı tuzlu sardalya
Çeşitli marmelatlar
Yoğurt ve beyaz peynir
Teneke kutu
1959 yılında Türkiye’nin en modern salça üretim tesislerinden biri olarak kabul edilen fabrikada yaklaşık 40 işçi çalışmakta; diğer bölümlerin faaliyete geçmesiyle bu sayının 150’ye ulaşması öngörülmekteydi.
1982 yılında, fabrikada 1.329.875 kg’ı salça olmak üzere toplam 1.814.232 kg brüt üretim gerçekleştirilmiş; bu miktar üretim düzeyi olmuştur. Çalışan işçi sayısı 185'e kadar çıkmıştır. Sezonda iki vardiya (gece ve gündüz) çalışılırdı.
5. Sosyo-Ekonomik Etkiler ve Tanıklıklar
Kepez Konserve Fabrikası, köylülerin ürünlerini düşük fiyatla elden çıkarmak zorunda kalmalarını önlemiş; üreticilere hem alım garantisi hem de kâr ortaklığı sağlamıştır. Köylüler bir yandan fabrikanın hammaddesini üretirken, diğer yandan hissedar olarak işletmenin başarısına ortak olmuşlardır. Kadınların ziynet eşyalarını satarak sermayeye katkıda bulunmaları, girişimin toplumsal dayanışma boyutunu açıkça ortaya koymaktadır.
Fabrika, bölgede istihdam yaratarak yalnızca tarımsal değil, aynı zamanda endüstriyel bir istihdam alanı oluşturmuştur. Çok sayıda aile bu fabrikadan geçimini sağlamış, çocuklarını okutmuş ve sosyal birikim elde etmiştir.
6. Birleşme Süreci ve Tasfiye
6.1. Yurtaş A.Ş. ile Birleşme
Şirketin faaliyetlerini sürdürebilmesi, rekabetin azaltılması ve ihracat olanaklarının geliştirilmesi amacıyla 6 Nisan 1966 tarihinde, T.C. Ziraat Bankası iştiraki olan Yurtaş Yurt Ürünleri Sanayi ve Ticaret A.Ş. (önceki adıyla Bilecik Konserve Sanayi A.Ş.) ile birleşme kararı alınmıştır. Bu karar, 8 Mayıs 1966 tarihli genel kurulda ittifakla kabul edilmiş ve gerekli ilanlar yapılmıştır.
Yurtaş A.Ş.’nin ortakları arasında T.C. Ziraat Bankası, Et ve Balık Kurumu, Sümerbank gibi kamu tüzel kişilikleri bulunmaktaydı. Kamu iktisadi teşebbüsü niteliğindeki bu şirketle yapılan birleşme sonucunda, Kepez Fabrikası kamu ortaklı bir yapıya dâhil olmuştur.
Bilkon ve Kepez’in birleşmesiyle bu kurumlar, Marmara Bölgesi genelinde fiyat belirleyici ve rehber bir güç hâline gelerek Türkiye’nin en fazla üretim yapan konserve fabrikaları olmuştur. Bu birleşme sonucunda Yurtaş Yurt Ürünleri Sanayi ve Ticaret A.Ş., üreticinin ürününü değerlendirmek amacıyla kurulan çok ortaklı ve devasa bir yapıya dönüşmüştur.
YURTAŞ A.Ş.’nin Kepez ve Bilecik (Bilkon) fabrikaları, yalnızca ekonomik değil, millî kriz anlarında da kritik roller üstlenmiştir. 1974 Kıbrıs Barış Harekâtı sırasında Türk Silahlı Kuvvetleri için büyük bir seferberlik başlatılmış; harekâtın başladığı günlerde, 48 saat boyunca aralıksız çalışan Bilkon ve Kepez fabrikalarından toplam 80 kamyon konserve, Mersin Limanı’na gönderilerek gemilere yüklenmiştir. Daha sonraki günlerde sevkiyatlar tekrarlanmıştır.
1974 yılında yalnızca Kepez Konserve Fabrikası’nda 1.653.286 kg salça ve konserve üretilmiştir. 1970’li yıllarda Kepez ve Bilkon, Türkiye’nin en fazla üretim yapan konserve fabrikaları hâline gelmiştir.
6.2. Kepez Meyve Sebze İstihsal ve Konservecilik Türk A.Ş.’nin Kapanışı
Birleşmenin ardından Kepez Meyve Sebze İstihsal ve Konservecilik Türk A.Ş.’nin feshi ve tasfiyesine karar verilmiş; tasfiye işlemleri 24 Haziran 1971 tarihinde ticaret siciline tescil edilmiştir. gerekli ilanların yapılmasından sonra şirketin hukuki varlığı sona ermiş ve Yurtaş A.Ş. bünyesinde, Bilecik ve Çanakkale’de olmak üzere iki fabrikası bulunan bir yapıya geçilmiştir.
6.3. Yurtaş A.Ş.’nin Tasfiyesi
Fabrikaların parlak dönemi, ekonomi politikalarıyla sona ermeye başlamıştır. “Devlet konserve yapmaz” anlayışının ortaya çıkması neticesinde, bu kurumların tasfiye süreci başlatılmıştır.
1971 yılından itibaren 12 yıl süreyle iki fabrikasını çalıştıran Yurtaş Yurt Ürünleri Sanayi ve Ticaret A.Ş.’nin, “kârlı ve verimli çalışmaktan uzaklaşmış olması” gerekçesiyle 22 Nisan 1983 tarihli ve 83/6432 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı ile tasfiyesine karar verilmiştir. Bu karar, 2 Temmuz 1983 tarih ve 18095 sayılı Resmî Gazete’de yayımlanmıştır.
Bunu takiben, şirketin 5 Temmuz 1983 tarihli genel kurul toplantısında da tasfiye kararı alınmış ve bu karar 8 Ağustos 1983 tarihinde Ankara Ticaret Sicil Memurluğu’na tescil ettirilmiştir.
Tasfiye işlemlerinin yürütülmesi daha sonra 8 Ağustos 1984 tarihli ve 84/6225 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı ile T.C. Ziraat Bankası’na devredilmiştir. Nihayet, 8 Ekim 1993 tarihinde tasfiye işlemlerinin tamamlandığı ticaret siciline tescil edilmiş ve 12 Ekim 1993 tarihli Ticaret Sicili Gazetesi’nde (3382 sayılı) ilan edilmiştir. Bu süreç, şirketin tasfiyesinin yaklaşık 10 yıl sürdüğünü göstermektedir.
7. Günümüzde Kepez Konserve Fabrikası (17.12.2025)
 |
| Görsel : Çanakkale Kepez Konserve Ana Fabrikasının 17.12.2025 tarihindeki görünümü Fotoğraf : Hüseyin AŞKI |
 |
| Görsel :Kepez Konserve Fabrikasına ait diğer tesisler ( Kutu, Yoğurt,peynir ve balık tesisleri ile depo Fotoğraf :Hüseyin AŞKI 17.12.2025 |
8. Günümüzde Çanakkale Kepez Beldesi (17.12.2025)
Kepez Konserve Fabrikası’nın kurulduğu yıllarda Kepez Köyü’nün nüfusu 700’ün altındaydı. 23 Ekim 1960 tarihinde yapılan nüfus sayımına göre nüfusu 693’tür. Günümüzde bir zamanlar köy olan, şimdi belde olan Kepez, Türkiye’nin en büyük beldesi olmuştur. 31 Aralık 2024 tarihli Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi (ADNKS) sonuçlarına göre Kepez Beldesi'nin Nüfusu 36.787’dir.
9. Sonuç
Kepez Konserve Fabrikası, Türk köylüsünün sermayesini, emeğini ve örgütlü iradesini birleştirerek sanayi kurabileceğini gösteren öncü bir örnektir. Anonim şirket yapısı, köylü ortaklığı ve modern üretim anlayışıyla yalnızca Kepez’in değil, Türkiye’nin kırsal kalkınma tarihinde de özgün bir yere sahiptir. Fabrika, Kepez’in ekonomik ve sosyo-kültürel hayatında kalıcı izler bırakmış; “biz de yapabiliriz” düşüncesinin somut bir mirası olarak hafızalarda yer etmiştir.
Hüseyin AŞKI
19.12.2025
 |
Görsel : Kepez Konserve Fabrikasında üretime geçtiği yıl Görsel : 1981 Yılında Kepez Konserve Fabrikası Teknik Kadrosu Soldan Sağa : Zehra KURT (Gıda Teknoluğu) İrfan ERKAN (Kimya Mühendisi) Sabri BULUT(Teknik Müdür Yardımcısı) İbrahim CANKA (İşletme Şefi) Oturan Hüseyin AŞKI (Ziraat Teknisyeni) |
A. Kitap ve Raporlar
Çanakkale'de Bir Hayır Sever Hüseyin Akif Terzioğlu . Atabay, Mithat,
İlk Kepezliler Türkiye'nin En Büyük Beldesinin Sosyokültürel Dönüşümü Mustafa DİNÇ
B. Makaleler ve İnternet Kaynakları
3. "Türkiye Cumhuriyeti'nin İlk Devlet Konserve Fabrikası." Bilecik11, bilecik11.com/turkiye-cumhuriyetinin-ilk-devlet-konserve-fabrikasi/. Erişim Tarihi: 20 Ara. 2024.
C. Resmî Yayınlar ve Belgeler
4. T.C. Bakanlar Kurulu. "Kepez Meyve Sebze İstihsal ve Konservecilik Türk Anonim Şirketi'nin Kuruluşuna Dair Karar." Karar No: 4/7691, 18 Temmuz 1956.
5. T.C. Bakanlar Kurulu. "Yurtaş Yurt Ürünleri Sanayi ve Ticaret A.Ş.'nin Tasfiyesine Dair Karar." Karar No: 83/6432, Resmî Gazete, Sayı: 18095, 2 Temmuz 1983.
6. T.C. Bakanlar Kurulu. "Yurtaş Yurt Ürünleri Sanayi ve Ticaret A.Ş. Tasfiye İşlemlerinin T.C. Ziraat Bankası'na Devrine Dair Karar." Karar No: 84/6225, Resmî Gazete, Sayı: 18483, 8 Ağustos 1984.
7. Türkiye Ticaret Sicili Gazeteleri , Ankara, Çanakkale ve Bilecik Ticaret Sicil Kayıtları
D. Görsel-İşitsel Kaynaklar
8. Çanakkale Kepez Köyü Konserve Fabrikası [Film]. Film Mirasım, Kültür ve Turizm Bakanlığı. Erişim adresi: https://www.filmmirasim.gov.tr
E. Kişisel İletişim ve Yayımlanmamış Çalışmalar
9. Aşkı, Hüseyin. Kepez Konserve Fabrikası’na İlişkin Kişisel Notları (Yazar, 1980-1984 yılları arasında fabrikada Ziraat Teknisyeni, İşletme Şef Yardımcısı ve İşletme Şef Vekili olarak görev yapmıştır.)
F. İstatistikler ve Veriler
10. T.C. Çanakkale Valiliği. "Nüfus Durumu." Çanakkale Valiliği. http://www.canakkale.gov.tr/nufus-durumu. Erişim Tarihi: 19 Ara. 2024.
11. Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK). 23 Ekim 1960 Genel Nüfus Sayımı [İstatistik Tabloları]. https://kutuphane.tuik.gov.tr/pdf/0015096.pdf
12. Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK). Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi (ADNKS) Sonuçları, 23 Ekim 1955 [İstatistik Tabloları]. https://kutuphane.tuik.gov.tr/pdf/0015128.pdf
Yorumlar
Yorum Gönder